Η Πεδιάδα του Μαζίου (γνωστή επίσης ως Κοιλάδα του Μαζίου ή Πεδιάδα της Οινόης) βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα του νομού Αττικής, σε απόσταση περίπου 16 χλμ βόρεια της Ελευσίνας και 20 χλμ νότια της Θήβας. Η πεδιάδα οριοθετείται από τους ορεινούς όγκους του Κιθαιρώνα και της Πάστρας στα βόρεια και από το Μακρό Όρος στα νότια. Διάφορα ρέματα που ρέουν από τα βουνά συγκλίνουν στο νοτιοανατολικό άκρο της πεδιάδας, δημιουργώντας τον ελευσινιακό Σαρανταπόταμο. Η πεδιάδα του Μαζίου είναι εύφορη, με καλή ύδρευση και καλύπτεται κυρίως από καλλιέργειες δημητριακών και αμπελιών. Οι πλαγιές από ασβεστόλιθο που την περιβάλλουν καλύπτονται από θαμνώδη βλάστηση πουρναριών και πευκοδάση. Εκτός από λιγοστές κατοικίες και αγροκτήματα γύρω από το σύγχρονο οικισμό της Οινόης (πρώην Μαζί), η πεδιάδα είναιαραιοκατοικημένη.
Γενικός χάρτης της περιοχής, που δείχνει την βόρεια Αττική, τη νότια Βοιωτία και την Μεγαρίδα.
Ιστορικά η πεδιάδα του Μαζίου βρισκόταν στα σύνορα Αττικής-Βοιωτίας (Θουκυδίδης 2.18.1-2). Είναι σταυροδρόμι σημαντικών τοπικών και ευρύτερων δρόμων, μεταξύ των οποίων και ο κύριος δρόμος από την Ελευσίνα προς την Θήβα. Από την ύστερη αρχαϊκή περίοδο (το αργότερο) στην κοιλάδα αναπτύχθηκαν δύο σημαντικές εγκαταστάσεις: ο αττικός δήμος της Οινόης στα ανατολικά και ο οικισμός των Ελευθερών στα δυτικά. To Mazi Archaeological Project (Αρχαιολογική Έρευνα Μαζίου) σχετίζεται με όλες τις πτυχές της μακρόχρονης ιστορίας της πεδιάδας, ωστόσο οι δύο αυτές αρχαιολογικές θέσεις, μαζί με τον μεμονωμένο πύργο στο Μάζι αποτελούν ιδιαίτερα τοπόσημα.
Ο Δήμος της αρχαίας Οινόης
Η αρχαία Οινόη, δήμος της Ιπποθοωντίδας φυλής, αναφέρεται από τον Ηρόδοτο (5.74.2) ως «δήμος στις εσχατιές της Αττικής». Ως μεθοριακός δήμος, ήταν ιδιαίτερα εκτεθειμένος σε εχθρικές επιθέσεις και επιδρομές. Οι Βοιωτοί επιτέθηκαν στον οικισμό το 506 π.Χ. Όταν ξέσπασε ο πελοποννησιακός πόλεμος, το 431 π.Χ., η Οινόη ήταν ο πρώτος αττικός οικισμός που υπέστη επίθεση από τους Πελοποννήσιους, με αρχηγό τον Αρχίδαμο (Θουκυδίδης 2.18.1-2). Η αποτυχία του Αρχίδαμου να καταλάβει την πόλη μαρτυρεί πως ήταν ήδη καλά οχυρωμένη εκείνη την εποχή. Ωστόσο τα αρχαιολογικά δεδομένα από την περιοχή της αρχαίας Οινόης είναι λιγοστά.
Άποψη της αρχαίας Οινόης από τον βορρά.
Ένας από τους πρώτους στόχους του Mazi Archaeological Project ήταν ο σχεδιασμός μιας λεπτομερούς κάτοψης των αρχαίων καταλοίπων του φρουρίου της Οινόης. Μέχρι στιγμής έχουν αναγνωριστεί τρεις οικοδομικές φάσεις: μία φάση της κλασικής περιόδου, με τείχη και πύργους χτισμένους από ασβεστολιθικούς λιθοπλίνθους και ανωδομή από πλίνθους, μία φάση των ελληνιστικών χρόνων με τείχη από κροκαλοπαγείς ισόδομους λιθοπλίνθους, που προστατευόταν από τεράστιους πύργους και τέλος μια φάση των βυζαντινών χρόνων κατά την οποία το αρχαίο τείχος επιδιορθώθηκε και ο οικισμός επεκτάθηκε προς τα νότια και νοτιοδυτικά της αρχικής εγκατάστασης. Η εντατική επιφανειακή έρευνα του οικισμού απέδωσε μεγάλο αριθμό ευρημάτων, όπως κεραμίδια, λεπτή και χονδροειδή κεραμική, που συμπεριλάμβανε θραύσματα από πίθους και κυψέλες. Το υλικό αυτό υποδεικνύει πως η Οινόη κατοικήθηκε διαρκώς από την ύστερη αρχαϊκή ως την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο και ξανά κατά τους βυζαντινούς χρόνους που ονομαζόταν Μυούπολις/ Νυούπολις.
Οι αρχαίες Ελευθερές
Στην άλλη (δυτική) πλευρά της πεδιάδος, 6 χλμ δυτικά της Οινόης, βρίσκεται ο οικισμός και το φρούριο των Ελευθερών, τοποθετημένο στους πρόποδες του περάσματος της Κάζας. Η ίδρυση της πόλης συνδέεται με τη Βοιωτία, αλλά αργότερα συμμάχησε πολιτικά άλλοτε με την Αττική και άλλοτε με την Βοιωτία. Παρόλα αυτά οι αρχαίες Ελευθερές ουδέποτε έγιναν αττικός δήμος. Η αρχαιολογική έρευνα στον οικισμό αποκάλυψε ένα δωρικό ναό του 4ου αιώνα π.Χ., ένα ιερό του Ηρακλή, δύο βασιλικές, διάφορα άλλα κτήρια και νεκρόπολη. Πάντως ο οικισμός ήταν μερικώς κατεστραμμένος όταν τον επισκέφθηκε ο Παυσανίας τον 2ο αιώνα μ.Χ. (1.38.9).
Το οχυρό των αρχαίων Ελευθερών, όπως φαίνεται από τα βορειοδυτικά.
Πάνω από τον οικισμό των Ελευθερών βρίσκεται ένα εντυπωσιακό φρούριο, το οποίο είναι από τα πιο καλοδιατηρημένα στην ηπειρωτική Ελλάδα. Τα βόρεια και δυτικά τείχη είναι ολόλιθα και είναι καλά προστατευμένα από οκτώ ορθογώνιους πύργους. Δυο μνημειώδεις πύλες, στη νοτιοδυτική και τη νοτιοανατολική γωνία έλεγχαν το πέρασμα μέσα από το φρούριο. Δυστυχώς, η μεταβαλλόμενη πολιτική θέση των Ελευθερών αφήνει αναπάντητο το ερώτημα σχετικά με την πρωτοβουλία για την κατασκευή του οχυρού. Για πολλά χρόνια αναφερόταν ως αττικό οχυρό που προστάτευε την είσοδο στην Αττική, ωστόσο φαίνεται ότι το φρούριο που δεσπόζει πάνω από τις Ελευθερές χτίστηκε στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. από τους Βοιωτούς (βλ. Fachard 2014 στην σελίδα Βιβλιογραφία για μια περίληψη αυτής της συζήτησης και για επιπλέον πηγές).
Ο Πύργος στο Μάζι
Tα εντυπωσιακά ερείπια αυτού του αρχαίου πύργου μονοπώλησαν το ενδιαφέρον των περιηγητών από τον 19 ο αιώνα, συχνά επισκιάζοντας τον αρχαιολογικό χώρο του φρουρίου της Οινόης. Ο Πύργος έχει τετράγωνη κάτοψη 9μ. x 9μ. και είναι από τους πιο μεγάλους πύργους της Αττικής. Διατηρείται στο ύψος των 14 μέτρων και θα είχε πέντε ορόφους. Η λειτουργία του πύργου για πολλά χρόνια θεωρήθηκε στρατιωτική, ως κατάλυμα για τη φιλοξενία των αθηναϊκών στρατευμάτων που φύλαγαν την οδό Ελευθερών-Ελευσίνας. Ωστόσο μια εναλλακτική ερμηνεία είναι πως θα μπορούσε να αποτελεί πύργο αρχαίας αγροικίας.
Ο Πύργος του Μαζίου, όπως φαίνεται από τα νότια.